آسیب شناسی سازمان های مردم نهاد (سمن ها)

آسیب شناسی سازمان های مردم نهاد (سمن ها)

بررسی مهم‌ ترین چالش‌ ها و مسائل سازمان‌ های مردم ‌نهاد در ایران و ارائه پیشنهاداتی جهت حل این مسائل

سازمان­ های مردم ‌نهاد که به ‌اختصار از آن به سمن یاد می­ شود، در راستای رشد جامعه مدنی و پدیده دولت – ملتِ مدرن، در جوامع توسعه ‌یافته غربی شکل گرفت. ضرورت ایجاد و تقویت سمن‌ ها را می‌ توان در تحقق اهدافی چون کوچک ­سازی دولت، توانمند سازی مردم و افزایش سرمایه اجتماعی، کارآمدتر سازی نظام اقتصادی، بهینه سازی فرآیند برنامه ­ریزی و عملیاتی ‌تر سازی برنامه ‌ها و مقابله با آسیب ‌ها دانست. نهاد های اجتماعی به ویژه نهاد هایی که به صورت خود جوش از بطن جامعه  رویش پیدا می‌کنند آثار ماندگاری را در ساخت جامعه بر جا می‌ گذارند. با توجه به آسیب ­ها، تهدیدات و انحرافاتی که پیرامون سازمان ­های مردم نهاد، وجود دارد، اصلاح، تقویت و حمایت از این تشکل ­ها باید در دستور کار همگان و از جمله نهاد های حکومتی و به ویژه دولت قرار گیرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

سازمان ‌های مردم ‌نهاد (سمن)، به سازمان­ هایی داوطلبانه، غیردولتی، غیرانتفاعی، عام ‌المنفعه و خیرخواهانه اطلاق می ­شود که ویژگی مهم آن­ ها غیرسیاسی بودنشان است. وزارت کشور و سازمان بهزیستی کشور و دستگاه ‌های دیگر به سمن ­ها مجوز می­ دهند. با این ‌وجود این سازمان ‌ها از نظام مشخصی تبعیت نمی­کنند و اساساً یک نگاشت نهادی در این زمینه وجود ندارد. سمن ‌ها به‌عنوان بخشی از جامعه مدنی در شکل­ گیری حکمرانی در آینده نقش بسیاری مهمی در دنیا پیدا کرده‌ اند. وجود به‌ هم‌ ریختگی در مجوز سمن‌ ها در ایران و همچنین بهره ‌برداری سیاسی گروه‌ ها و احزاب از سمن ‌ها از جمله چالش ‌های مهمی است که باید بدان پرداخته شود. ازاین‌ رو در این گزارش وضعیت سمن‌ها در ایران بررسی شده سپس به  آسیب ‌شناسی و شناسایی مهمترین چالش ‌ها و مسائل سمن‌ ها پرداخته شده است.

وضعیت سازمان ‌های مردم‌ نهاد در ایران

مطابق آمار پایگاه اطلاع ‌رسانی و خیریه‌ های کشور ۲۲۱۸۱ خیریه، انجمن و سمن در کل کشور وجود دارد. طبق آمار های صورت‌گرفته بیشتر فعالیت سازمان مردم ‌نهاد در حوزه‌ های مختلف فرهنگی، اجتماعی است که بیشترین آمار مربوط به امور خیریه است. همچنین بیشترین سمن و خیریه‌ ها در استان ‌های تهران‌‌، اصفهان، خراسان رضوی و فارس هستند.

افزایش روز افزون تحصیلات عالی و رشد چشم‌ گیر ارتباطات رسانه­ای و آگاهی سیاسی و اجتماعی، سازمان‌های مردم نهاد یا NGO ‌ها در ایران گسترش روز افزونی داشته‌اند. ساختار NGOها در ایران را می­توان به سه نوع سنتی، نیمه سنتی یا نیمه مدرن در سطح ملی و بین ­المللی تقسیم کرد. امروزه به دلیل بهره نگرفتن مناسب از دانش بین ­المللی، فرهنگ همکاری و به‌روز نبودن آگاهی ­های NGO ها درباره عملکرد سمن­ های مدرن بین ­المللی از نظر مهارت­ های علمی و تخصصی این ساختارها، قابل‌ مقایسه با همتایان خود در دنیا نیستند؛ بنابراین به‌ منظور اثرگذاری و پویایی در عرصه ملی و بین ­المللی ضروری است که سمن ­ها به تغییرات و تحولات بنیادین در ساختار خود پرداخته و با آگاهی کافی به شرایط، اهداف و فعالیت های خود را تعریف و تعقیب نمایند.

آسیب ‌شناسی سازمان‌ های مردم ‌نهاد

یکی از اولی ‌ترین انحرافات سمن ‌ها در ایران انتقال خواسته‌ها، مطالبات و اطلاعات به سازمان ‌های بین‌المللی و سرویس ‌های اطلاعاتی بیگانه  است در صورتی که این مطالبات و اطلاعات باید به دولت جمهوری اسلامی ارائه شود. این مشکل ناشی از نبود سیستم مدیریت اطلاعات است که باعث می‌شود مهم ­ترین اطلاعات و آمار کشور به دست نااهلان ‌افتد و مورد سو استفاده دشمنان واقع ‌شود. باید برای این مسئله تدبیر دقیقی اندیشیده شود.

مسئله مهم دیگر در مورد جامعه مدنی و سمن‌ها در کشور این است که  مسائل اکثر این­ها وارداتی است. به‌عنوان‌ مثال مسئله زنان و اقلیت‌ها را از اروپا و آمریکا وارد شده و بعد از مدتی چنان تبلیغی روی این مسئله شده که خودش در حال تبدیل‌ شدن به یک مسئله جدید است. در مقابل مسئله زنان، مسئله واقعی جامعه ما ازدواج، خانواده، امنیت خانواده  است. در مقابل مسئله اقلیت ‌ها نیز مسئله واقعی جامعه ما ضعف اقتصادی و مرکز گرایی است.

از جمله آسیب‌ های دیگر این نهاد ها می ‌توان به «نبود فضای رقابتی واقعی» در میان تشکل های غیردولتی برای ارتقا سطح فعالیت ­ها و ارائه خدمات آنان ، «نداشتن بانک اطلاعاتی کارآمد» از همه تشکل ها در یک محل مشخص، «دسترسی کم و ناچیز به دانش های تخصصی مورد نیاز خود»، «ضعف در تامین منابع مالی»، «عدم اطلاع صحیح مردم ازفعالیت‌ سمن ها» و «افزایش بی رویه و بدون ضابطه ایجاد این سازمان ­ها» توسط مراکز متعدد همچون سازمان بهزیستی، اوقاف و وزارت کشور و…. اشاره کرد.

راه ‌‌های پیشنهادی رسیدن سمن ‌ها به اهدافشان

با توجه به آسیب ­ها، تهدیدات و انحرافاتی که پیرامون سازمان ­های مردم نهاد، وجود دارد و به برخی از آن ­ها قبلا اشاره شده است. اصلاح، تقویت و حمایت از این تشکل ­ها باید در دستور کار همگان و از جمله نهاد های حکومتی و به ویژه دولت قرار گیرد. در ادامه مواردی که یاری ‌رسان این تشکل­ ها در توفیق بیشتر نسبت به دستیابی به اهدافشان می­باشد، بیان می‌شود.

توانمند سازی سمن ها در ارتباط با اتخاذ راهبرد، داشتن برنامه عملیاتی و جذب منابع مالی چندمرجعی شامل بخش های مختلف دولتی، خصوصی و خیرین (نه فقط یک مرجع مشخص) کمک شایانی به تقویت این تشکل ها خواهد نمود. توانمند سازی سمن ها برای خود اتکایی مالی با افزایش درآمد از طریق فروش محصولات و خدمات به دولت و بخش خصوصی متناسب با چارچوب اساسنامه، متضمن موفقیت آن ­ها خواهد بود.

سازمان های مردم نهاد بهتر است فعالیت های کم هزینه و زود بازده با تاثیر گذاری طولانی مدت و برای جمعیت بیشتر را انتخاب نمایند. مسئولان امور فرهنگی و رسانه‌ای، مانند تهیه‌ کنندگان برنامه های صدا و سیما، و روزنامه نگاران در برنامه­ ها و نوشته‌ های خود به اطلاع رسانی و آگاهی اجتماعی شهروندان بیشتر توجه کنند و در این زمینه از نظرات کارشناسان اجتماعی و پژوهشگران فعال در حوزه مشارکت و تجربه سایر کشورها استفاده کنند. همچنین پیشنهاد می­شود با توجه به این که حوزه فعالیت سازمان­های مردم نهاد بسیار وسیع است، در هر یک از حوزه­ های فعالیت این تشکل­ ها، مطالعات جداگانه و به صورت عمقی جهت شناخت هر چه بیشتر آن­ ها صورت گیرد.

توصیه‌ های سیاستی برای بهبود عملکرد سمن‌ ها

جهت بهبود عملکرد سازمان‌ های مردم نهاد لازم است تدابیری در نهادهای مرتبط با امور این سازمان‌ ها اتخاذ شود. پیشنهاداتی به سیاست گذاران این حوزه ارائه شده است که در ادامه به شرح داده می‌شود.

بایستی متناسب با نیاز منطقه ای، چارچوب فعالیت ها توسط سازمان های ذی ربط مشخص شود. بر اساس نوع فعالیت ها و عناوین تشکل ها، دستورالعمل ها و ضوابط تدوین، تصویب و ابلاغ شود. از جناحی و سلیقه‌ای عمل کردن در دادن مجوز ها پرهیز و در صدور مجوز و فعالیت این سازمان ها، نقش دستگاه های انتظامی و امنیتی برجسته‌ تر شود.

توسط دستگاه های ذی ربط، نیازسنجی لازم و معمول و بر آن اساس تعداد و نوع نیاز سازمان های مردم نهاد مشخص و تعریف و زمینه هایی فراهم شود که بین سازمان های مردم نهاد، نیروی انتظامی و سایردستگاه‌های ذی ربط هماهنگی لازم معمول برقرار شود.

سازمان بهزیستی، کمیته امداد، وزارت کشور و نیروی انتظامی برای تشکیل بانک اطلاعاتی از سازمان‌های مردم نهاد استفاده نمایند و هماهنگی لازم در این رابطه را انجام دهند. همچنین قانون تشکیل و سازماندهی سازمان های مردم نهاد به صورت ویژه از طریق مجلس تصویب و دستگاه های اجرایی ملزم به رعایت آن شوند.

لازم است یک نظام‌ نامه‌ی قانونی نیز برای سمن‌ ها وجود داشته باشد. در این نظام‌ نامه می­بایست به سوالاتی از قبیل چگونگی تاسیس، شیوه‌ ی اداره شدن، خدمات قابل ارائه، تامین مالی و… پاسخ داده شود. از فعالیت خارج از چارچوب قانونی مصوب برای سازمان های مردم نهاد قویا جلوگیری شود.

با توجه به حساسیت برخی از مردم که شاکله اصلی سازمان های مذکور را تشکیل می­دهند زمینه ای فراهم شود که سازمان­های دولتی در زمینه اجرایی شدن کمک های مردمی نقش کمتری داشته باشند.

جمع‌ بندی

سازمان مردم‌ نهاد(سمن یا NGO) به سازمان‌ هایی اطلاق می‌ شود که توسط اشخاص حقیقی غیر دولتی به‌ صورت داوطلبانه با رعایت مقررات تاسیس می‌ شود. سمن‌ها مستقیما بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین مردم و قوای حاکم ایفا می‌کند. این نهاد ها به دلیل ساختار سازمانی نا مناسب و نداشتن برنامه‌ های مدون با مشکل‌ هایی همچون سیاست‌ زدگی، کمبود بودجه و نبود نیروی انسانی کافی مواجه اند؛ لذا ضروریست برای رفع این مسائل چاره اندیشی کرد.

در این پژوهش پس از بررسی وضغیت سمن‌ها در ایران و شناسایی مشکلات آن ها دو دسته توصیه جهت رفع مشکلات و بهبود عملکردشان ارائه شده است. دسته اول این توصیه‌ ها به سمن‌ ها برمی‌گردد که  با اطلاع‌ رسانی و جلب مشارکت‌ های مردمی در زمینه‌های مختلف و همکاری با ارگان‌ های دولتی می‌ توانند اهداف خود برسند. دسته دوم که به مسئولین مرتبط بر می‌گردد توصیه‌ هایی جهت تسهیل صدور مجوزها و زمینه‌سازی بستر برای حضور سمن‌ ها در مدیریت کشور است.

این مطالعه در مدرسه حکمرانی شهید بهشتی و توسط هادی خان محمدی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.

برای دانلود  فایل کامل این مقاله روی دکه زیر کلیک کنید :